Fonolojik süreçler, çocukların dil edinimleri sırasında yaşadıkları, tahmin edilebilir ve belirli fonolojik hataları ifade eder. Bir sesin üretilmesi çok zorsa veya gelişimsel olarak uygun değilse, çocuklar doğal olarak onu daha kolay bir sese basitleştirir ve böylece fonolojik bir süreç üretir (Fabus, 2011).

Çocuğun fonolojik süreciyle ilgili bir sorun olup olmadığını belirlemede çocuğun yaşı çok önemlidir. Fonolojik süreç genel olarak 3 başlık altında toplanabilir. Tam kelime (hece yapısı) süreçleri (whole word (syllable structure)), ikame süreci (substitution process ) , asimilasyon süreci (Fabus ve Stein, 2011). Çocukların dil gelişimine paralel olarak bu dönemlerin örtüştüğü yaş grupları yaklaşık olarak belirlenmiştir. Bu nedenle okul öncesi öğretmenlerinin ve uzman kişilerin fonolojik süreçlerinde zorluk yaşayan çocukları tespit etmesinde, çocuğun yaş grubu oldukça önemlidir. Örneğin, 3 yaşında anadili ingilizce olan bir çocuğun water yerine wawa demesi gelişimsel olarak normal kabul edilirken, 5-6 yaş arası bir çocuk aynı hatayı yapması, fonolojik süreç noktasında bir sorun yaşadığına işaret edebilir.

Okul öncesi öğretmenlerinin ve ebeveynlerin fonolojik işlemsel problemi olan çocukları tespit etmesini sağlayacak diğer işaretler şu şekilde sıralanabilir. Sesi üretirken yapılan hatanın türü ve yoğunluğu, gün içerisinde aynı hataların veya farklı ses hatalarının kaç kez meydana geldiği. Bir diğer önemli nokta, çocukların söylediklerinin etraflarındaki insanlar tarafından anlaşılıp anlaşılmadığıdır. İzole edilmiş ve bağlantılı sözcüklerde ve spontane ifadelerde genel anlaşılabilirlik (overall intelligibility) yani konuşmanın anlaşılabilirliği, ses üretim hatalarının tutarlılığına ve sıklığına dikkat çeker (Fabus ve Stein, 2011).

Çocukların söylediklerinin anlaşılamama oranı da önemlidir. Bu durum literatürde “severity” olarak tanımlanır. Severity, hafif, orta, yoğun şeklinde belirlenir. Yani, çocukların söylediklerinin yalnızca bir kısmının anlaşılamaması ile tamamının anlaşılamaması arasında farklı gelişimsel problemler olduğu görülür (Fabus & Stein, 2011).

Ayrıca, çocuklar sesleri taklit etmekte sorun yaşıyorsa bu da önemli bir işarettir. Literatürde “stimulability” olarak tanımlanan bu beceri, çocuğun yanlış söylediği bir sözcüğü başkasından duyduğunda doğrusuyla değiştirebilme becerisidir. Çocuğun yaşının bu becerinin gelişimi için uygun olup olmaması, değerlendirme noktasında önemlidir. Fakat, çocuğun tamamen düzeltemese de yanlış söylediği kelimeyi düzeltmeye çalışması da gelişimsel süreci için çok önemlidir.

Sesbilgisel işlemleme sorunu olan çocukların, sesbilgisel yani fonolojik farkındalıkta da güçlükler yaşadıkları gözlemlenmiştir (Torgesen ve Burgess, 1998). Bu nedenle öğretmenler ve uzman kişiler değerlendirme yaparken sesbilgisel farkındalık becerilerine önem vermelidir. Fonolojik farkındalık becerileri kafiye, aliterasyon, fonem izolasyonu, fonem manipülasyonu, ses ve hece karıştırma, ses ve hece tanımlama ve ses bölümlemedir (Stein ve Rabus, 2011).

Ayrıca fonolojik işlem problemi olan çocukların tespiti için okul öncesi öğretmenlerinin ve ebeveynlerin kendilerine sorması gereken sorular şu şekilde sıralanabilir. Çocukların konuşmasıyla ilgili endişeleriniz nelerdir? Çocukların iletişim kurmakta zorlandığını düşünüyorsanız ilk fark ettiğiniz sorun ya da zorluk nedir? Çocukların anlaşılabilirliği günlük oyun veya okul faaliyetlerinden herhangi birini olumsuz etkiliyor mu? (Fabus ve Stein, 2011).

Son olarak değerlendirme noktasında her çocuğun bireysel olarak değerlendirilmesi gerektiği unutulmamalıdır. Çünkü her çocuğun sesbilgisel işlemleme süreci kendi özgüdür, bu nedenle çocukları birbirleriyle karşılaştırmak, yanlış kararlara sebebiyet verebilir.

Kaynak:
Fabus, Renee. A Guide to Clinical Assessment and Professional Report Writing in Speech-Language Pathology, by Cyndi Stein-Rubin and Renee Laura Fabus, Cengage Learning, 2012, pp. 140–170.
Brown, Carmen Sherry. “Language and Literacy Development in the Early Years: Foundational Skills That Support Emergent Readers. ” The Language and Literacy Spectrum, vol. 24, 2014, pp. 35–49.